خانواده و منزلت آن در کنوانسیون بین‌المللی حقوق افراد دارای معلولیت

محمد رضا دشتی

خانواده، اوّلين و کوچکترین نهادى است که فرزندان در آن، برقراری ارتباط با ديگران را تجربه مى کند و علاوه بر آغاز ارتباط با سایر اعضاى خانواده، راه و روش ارتباط با سایر افراد اجتماع را می‌آموزند.

 همان گونه که در خانواده، بنيان ها و ساختارهای اصلی شخصيت افراد شکل مى‌گيرد، نوع تعامل آنان با ديگران در آينده هم مشخص خواهد شد.

در بیان مفاهیم کلان حوزه معلولیت، خانواده در اولویت قرار می‌گیرد زیرا نقشی پر رنگ تر و تاثیرگذارتر در هموارسازی شرایط متفاوت زندگی این افراد بر عهده دارد.

چرا که وقتی خانواده این تفاوت‌ها را بشناسد و آگاهانه راه مواجه با آن‌ها را به فرزند دارای معلولیت انتقال دهد و در رفع مشکلات به وی یاری رساند، در نهایت بهبود کیفیت زندگی و‌ توانمندسازی این افراد با موفقیت بیشتری روبرو خواهد شد.

طی سالیان اخیر توانبخشی مبتنی بر جامعه (CBR) مطرح شده است. این نوع توانبخشی، راهبردی در درون توسعه جامعه برای ارائه خدمات توانبخشی است که در آن تساوی فرصت‌ها و تلفیق اجتماعی تمامی افراد معلول از طریق تلاش‌های مشترک خود فرد، خانواده ، جامعه و خدمات بهداشتی، آموزشی، حرفه‌ای و اجتماعی تحقق می‌یابد.

در این تعریف بخش‌‌های موثر در توسعه و اجرای توانبخشی نقش خانواده بعد از نقش موثر خود افراد دارای معلولیت در مقام دوم جای گرفته است به گونه‌‌ای که خانواده مسئولیت اولیه را برای مراقبت از همه اعضای خویش به عهده دارد و در صف اول حمایت از فرزندان دارای معلولیت و کمک به آنها قرار دارد.

در سال 2006 کنوانسیون بین‌المللی حقوق افراد دارای معلولیت به تصویب سازمان ملل رسید. در بخش‌های مختلفی از این معاهده جهانی به خانواده و نقش آن پرداخته شده است.

 در این مطلب با توجه به نقش خانوده در زندگی افراد معلول به بیان بخش‌هایی از کنوانسیون حقوق افراد معلول که بر جایگاه خانواده تاکید داشته است می‌پردازیم. همچنین در پایان این مطلب قسمت‌هایی از قانون جامع حمایت از حقوق معلولان کشورمان ـ مصوب 1397 ـ را برای اطلاع از نقش و جایگاه خانواده در اسناد ملی بیان کرده‌ایم.

خانواده در کنوانسیون بین‌المللی حقوق افراد دارای معلولیت

مقدمه؛ دولت‌‌های عضوکنوانسیون حاضر:

(ت) با یادآوری معاهده جهانی حقوق اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، معاهده بین‌‌المللی حقوق مدنی و سیاسی، کنوانسیون بین‌‌المللی حذف تمام تبعیض‌‌های ن‍ژادی، کنوانسیون بین‌‌المللی حذف تمام انواع تبعیض‌‌ها بر علیه زنان، کنوانسیون منع شکنجه و سایر رفتارها و تنبیه‌‌های بی‌‌رحمانه، غیرانسانی یا تحقیرکننده، کنوانسیون حقوق کودک، کنوانسیون بین‌‌المللی دفاع از حقوق کارگران مهاجر و خانواده آنها.

(ف) با آگاهی از اینکه هر فرد نسبت به سایر افراد جامعه تکالیفی دارد و موظف است حداکثر تلاش خود را در جهت ارتقا و نظارت حقوقی که در سند بین‌‌المللی حقوق بشر به رسمیت شناخته شده است، بنماید.

(ق) با قبول اینکه خانواده واحد اصلی و طبیعی جامعه محسوب شده و مستحق محافظت توسط اجتماع و دولت می‌‌باشد و اینکه افراد معلول و اعضای خانواده آنها می‌‌بایست حمایت و مساعدت لازم را دریافت کنند تا بتوانند در روند برخورداری کامل معلولین از حقوق مساوی سهیم باشند.

ماده 8 ) ارتقای آگاهی‌‌ها:

  1 ـ دولت‌‌های عضو متعهد به اقدامات فوری، موثر و مناسب در موارد زیر می‌‌شوند:

  (الف) افزایش آگاهی‌‌ها در میان جامعه، شامل افزایش سطح آگاهی خانواده‌‌ها درباره معلولین و افزایش احترام به حقوق و حرمت آنها.

ماده 16) رهایی از بهره‌کشی، خشونت و سوء استفاده:

  1 ـ دولت‌‌های عضو می بایست اقدامات مناسب قانونی، مدیریتی، اجتماعی، تحصیلی و سایر اقدامات لازم را برای حفاظت افراد معلول چه در داخل و چه در خارج از خانه، در برابر تمام انواع بهره‌کشی، خشونت و سوء استفاده‌‌های وابسته به جنسیت اتخاذ نمایند.

  2 ـ دولت‌‌های عضو همچنین می‌بایست تمام اقدامات مؤثر برای پیشگیری از تمامی انواع بهره‌کشی، خشونت و سوء استفاده در کنار حصول اطمینان از اشکال مناسب، مساعدت‌‌های وابسته به جنسیت و سن و نیز حمایت از معلولین و خانواده‌‌ها و مراقبین آنها شامل ملزومات اطلاعاتی و آموزش‌‌های مبتنی بر چگونگی پیشگیری، تشخیص و گزارش دهی بهره‌کشی، خشونت و سوء استفاده را اتخاذ نمایند.

ماده 23) احترام به خانه و خانواده:

  1 ـ دولت‌‌های عضو می‌بایست اقدامات مناسب و مؤثر برای حذف تبعیض علیه معلولین در تمامی موضوعات مربوط به ازدواج، خانواده، مراقبت از فرزندان و روابط را مساوی با سایر افراد به عمل آورند تا اطمینان حاصل شود که:

  (الف) حقوق تمام افراد معلول در سن ازدواج که تمایل دارند آزادانه و با توافق طرفین ازدواج کرده و تشکیل خانواده دهند؛ به رسمیت شناخته شده است.

  (ب) حقوق افراد معلول برای انتخاب آزادانه بر تعداد و فاصله‌گذاری بین فرزندان و دسترسی به اطلاعات وابسته به سن، آموزش باروری و تنظیم خانواده و موارد لازم برای قادر نمودن آنها برای احقاق این حقوق تدارک دیده شده است.

  (پ) افراد معلول از جمله کودکان می بایست باروری خود را به صورت مشابه با دیگران حفظ نمایند.

  2ـ دولت‌‌های عضو می‌بایست اطمینان حاصل نمایند در حقوق و مسئولیت‌‌های افراد معلول در مورد قیومیت، سرپرستی، تولیت و فرزند خواندگی و مؤسسات در جایی که این مفاهیم در قانون گذاری ملی وجود دارد؛ در تمام موارد منافع عالیه کودک ارجح می باشد.

  دولت‌‌های عضو می بایست مساعدت مناسب را برای افراد معلول در مورد مسئولیت بزرگ کردن کودکان به عمل آورند.

  3 ـ دولت‌‌های عضو می بایست اطمینان حاصل نمایند که کودکان معلول از نظر احترام به زندگی خانوادگی‌شان دارای حقوق مساوی با دیگران هستند.

  به منظور به رسمیت شناختن این حقوق و پیشگیری از پنهان‌سازی، رهاسازی، بی توجهی و جدا‌سازی کودکان معلول دولت‌‌های عضو می‌بایست متعهد شوند که اطلاعات، خدمات و حمایت‌‌های سریع و جامع برای کودکان معلول و خانواده آنان را فراهم کنند.

  4 ـ دولت‌‌های عضو می‌بایست اطمینان حاصل نمایند که نباید کودک برخلاف میل والدینش از آنان جدا شود. مگر آنکه مقامات واجد شرایط مطابق با قوانین و روندهای قابل اجرا حکم دهند که این جدایی برای منافع کودک لازم است. در هیچ موردی نبایدکودک از والدینش (یکی یا هر دوی آنها) بر اساس معلولیتش جدا شود.

  5 ـ دولت‌‌های عضو می‌بایست تعهد نمایند چنانچه خانواده به سببی قادر به نگهداری از کودک معلول نباشد هر تلاشی را برای تأمین مراقبت جایگزین توسط فامیل‌‌های دور به عمل آورد و هر گاه این مسئله با شکست مواجه شود در یک مجموعه خانوادگی در جامعه این امر را انجام دهد.

ماده 28) استانداردهای مناسب زندگی و حمایت‌‌های اجتماعی:

  1 ـ دولت‌‌های عضو حق معلولین را برای داشتن یک زندگی مناسب و استاندارد برای خود و خانواده‌شان شامل غذا، پوشاک، مسکن و تقویت مداوم شرایط زندگی به رسمیت می‌‌شناسند و می‌‌بایست برای حمایت قانونی و رسمیت یافتن این حقوق بدون تبعیض بر اساس معلولیت تدابیر مناسبی اتخاذ کنند.

  2ـ دولت‌‌های عضو حق معلولین را برای حمایت اجتماعی و برخورداری از آن حق، بدون تبعیض بر پایه معلولیت به رسمیت شناخته و می‌‌بایست اقدامات مناسبی را برای حمایت و ارتقا این حقوق به شرح ذیل اتخاذ نمایند:

  (پ) حصول اطمینان از دسترسی معلولین و خانواده‌‌های آنها که در شرایط فقر زندگی می‌کنند به کمک‌‌های دولتی در هزینه‌‌های مرتبط با معلولیت شامل کمک‌‌های آموزشی، مشاوره‌‌ای و مالی مناسب و مراقبت دوره نقاهت.

خانواده در قانون جامع حمایت از حقوق معلولان:

ماده۶ـ وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی مکلف است پوشش بیمه سلامت افراد دارای معلولیت تحت‌‌پوشش سازمان را به‌گونه‌‌ای تأمین نماید که علاوه بر تأمین خدمات درمانی مورد نیاز این افراد، خدمات توانبخشی جسمی و روانی افراد دارای معلولیت را پوشش دهد.

ماده۷ـ سازمان مکلف است با هدف حمایت از نگهداری و مراقبت افراد دارای معلولیت شدید و خیلی شدید نیازمند و افراد دچار معلولیت‏‌های چندگانه نیازمند در خانواده پس از ارائه خدمات آموزشی و مشاوره‏‌ای به خانواده‌‏ها نسبت به پرداخت حق پرستاری یا مددکاری به سرپرست، همسر یا قیم این افراد اقدام نماید و یا خدمات مراقبتی و نگهداری از افراد دارای معلولیت را از طریق مراکز وابسته به خود یا حمایت از مراکز غیردولتی (خصوصی، تعاونی، خیریه و تشکل‌های مردم نهاد) ارائه نماید.

تبصره۱ـ میزان کمک‌‌هزینه بابت پرداخت حق پرستاری یا مددکاری موضوع این ماده، متناسب با نوع و شدت معلولیت فرد دارای معلولیت، تعداد این افراد در هر خانواده و براساس هزینه‏‌های متعارف نگهداری و مراقبت از افراد دارای معلولیت و متناسب با تورم  سالانه و میزان کمک‌‌هزینه پرداختی به مراکز غیردولتی هرساله با درنظرگرفتن نرخ تمام‌شده  خدمات و نرخ تورم سالانه توسط سازمان و با همکاری انجمن عالی مراکز غیردولتی  توانبخشی، وزارت و سازمان برنامه و بودجه کشور تعیین و به تصویب هیأت وزیران می‏رسد.

ماده۱۷ـ وزارت راه و شهرسازی و سایر دستگاه‌های مربوط مکلفند متناسب با ارائه  تسهیلات ارزان‌قیمت و سایر اقدامات حمایتی از سازندگان واحدهای مسکونی اعم از انبوه‌‏سازان،  تعاونی‌‌ها و بخش خصوصی، تعهد لازم را برای اختصاص حداقل ده درصد (۱۰%) واحدهای مسکونی احداثی با کیفیت و مناسب‌‏سازی شده به افراد دارای معلولیت فاقد مسکن (با اولویت زوج‌های دارای معلولیت و خانواده‌‏های دارای چند معلول) به‌صورت ارزان‏ قیمت با معرفی سازمان از سازندگان مذکور اخذ و بر اجرای آن نظارت نمایند.