25 درصد دیابتی‌ها در ایران دچار کم‌بینایی هستند

در متن این گفت و گو می خوانیم: بیست‌وششمین کنگره سالانه چشم‌پزشکی ایران از 22 تا 25 آذر 95 در مرکز همایش‌های رازی تهران برگزار شد. با رایزنی‌هایی که انجمن چشم‌پزشکی ایران انجام داده بود، در این کنگره برای اولین‌بار، رئیس فدراسیون بین‌المللی چشم‌پزشکی (ICO) و همچنین مدیر فلوشیپ‌های این فدراسیون به ایران آمده و در افتتاحیه کنگره سخنرانی کردند. هدف اصلی از برگزاری این کنگره، ارتقای روابط انجمن چشم‌پزشکی ایران با فدراسیون بین‌المللی چشم در انجام کارهای مشترک و کمک به آموزش و ارتقای سطح چشم‌پزشکی کشور بود. یکی دیگر از مواردی که فدراسیون ICO پذیرفت، پذیرش بیشتر دانشجویان ایرانی برای ادامه تحصیل در خارج از کشور است.

این کنگره دستاوردهای خوبی داشت از جمله اینکه در این کنگره، کارگاه‌هایی برگزار شد و چشم‌پزشکان حاضر در این کنگره با روش‌های عملی تشخیص و درمان بیماری‌های چشمی آشنا شدند. یک از این کارگاه‌ها را پروفسور «تیلور»، رئیس فدراسیون چشم پزشکی و کارگاه دوم را که در زمینه دوره‌های آموزشی و ارتقای آموزش و فلوشیپ بود، دکتر «سایتز»، مدیر فلوشیپ انجمن بین‌المللی چشم‌پزشکان، برگزار کرد. به همین مناسبت با آقای دکتر «مهدی مدرس‌زاده»، رئیس انجمن شبکیه و زجاجیه ایران و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، درباره تاریخچه و سابقه این کنگره و همچنین مباحث مطرح‌شده در این کنگره گفت‌وگو کردیم که درادامه بخش‌هایی از آن را با هم می‌خوانیم.

‌**کنگره سراسری چشم‌پزشکی چه سابقه‌ای دارد و معمولا چه موضوعاتی در این کنگره مطرح می‌شود؟
کنگره سراسری چشم‌پزشکی، سابقه‌ای طولانی در کشورمان دارد. این کنگره پیش از انقلاب دو بار برگزار شد، اما پس از انقلاب اولین کنگره در سال ٦٣ برگزار شد و از آن زمان به بعد این کنگره مرتب برگزار می‌شود. این کنگره را که انجمن چشم‌پزشکی ایران برگزار می‌کند، کنگره سراسری است یعنی اکثر چشم‌پزشکان و دانشگاه‌های علوم پزشکی در این کنگره شرکت می‌کنند. این کنگره، عمومی است یعنی ویژه یکی از تخصص‌ها یا گرایش‌های فوق‌تخصصی چشم‌پزشکی نیست و همه تخصص‌ها و گرایش‌های چشم‌پزشکی را دربر می‌گیرد و سخنرانی‌ها و کارگاه‌هایی در شش رشته چشم‌پزشکی (شبکیه و زجاجیه، قرنیه و سیگمان قدامی، گلوکوم یا آب‌سیاه، جراحی پلاستیک چشم، نورواپتال که در زمینه رابطه اعصاب چشم با مغز است)، برگزار می‌شود.

در سال‌های اولیه پس از انقلاب، مرحوم پروفسور «شمس» این کنگره را برگزار می‌کرد که البته در آن زمان این کنگره کمی محدودتر بود. اما در سال‌های بعد با توجه به افزایش تعداد چشم‌پزشکان و بالارفتن سطح علمی چشم‌پزشکان ایران و با مجهزشدن دانشگاه‌های ما به ابزارهای درمانی جدید، کیفیت این کنگره بسیار بهتر شد و به‌همین‌دلیل اهمیت بسیار یافت. درحال‌حاضر نیز مقاله‌هایی جدید و تازه در همه رشته‌های فوق‌تخصصی چشم‌پزشکی در این کنگره ارائه می‌شود. معمولا در کنگره چشم‌پزشکی چند سخنران خارجی هم حضور دارند که از کشورهای پیشرفته در این زمینه (مانند اروپا و آمریکا) دعوت می‌شوند.

معمولا جلسات صبح به این سخنرانی‌های خارجی اختصاص دارد و در ساعت‌های عصر هم تعداد زیادی سمپوزیوم برگزار می‌شود که شامل موارد تعاملی مانند پرسش و پاسخ و نشان‌دادن موضوعات درمانی چالش‌برانگیز است. البته در این کنگره تعداد زیادی کارگاه نیز برگزار می‌شود که جنبه عملی دارد، یعنی جنبه‌های عملی شیوه‌های درمانی جدید را به چشم‌پزشکان آموزش می‌دهند. در این کارگاه‌ها موضوعات مختلف مانند شیوه‌های تشخیصی جدید و همچنین درمان آنها بررسی می‌شود. برای مثال، در کنگره امسال، هر روز از ساعت هشت تا ده‌ونیم به سخنرانان خارجی اختصاص داشت و از آن به بعد تا ساعت شش بعد از ظهر نیز سمپوزیوم‌ها و کارگاه‌ها برگزار شده است.

‌
**گفتید در کنگره امسال کارگاه‌هایی هم برگزار شده است. درباره این کارگاه‌ها و همچنین موارد مطرح‌شده در این کارگاه‌ها توضیح دهید.
معمولا کارگاه‌های یک کنگره، بیشتر به یک موضوع ویژه اختصاص دارد مثل اندازه‌گیری مشخصات لنزی که قرار است موقع عمل آب‌مروارید در چشم گذاشته شود. در عمل آب‌مروارید، باید عدسی کدرشده چشم را درآورد و به جای آن یک عدسی مصنوعی بگذارند. اندازه‌گیری مشخصات این عدسی، بحث مفصلی است که جنبه‌های مختلفی را باید در نظر گرفت و بحث‌های مفصل ریاضی و فیزیکی دارد. به‌همین‌دلیل یکی از کارگاه‌های امسال به این موضوع اختصاص داشت که ما چگونه قدرت لنزها را به‌دقت اندازه بگیریم تا بیمار پس از عمل به عینک احتیاج نداشته باشد.

از جمله موارد دیگر مطرح‌شده در کارگاه‌ها می‌توان به موضوعات مطرح در حوزه چشم‌پزشکی اطفال یا بررسی تومورهایی که در چشم افراد پدید می‌آید، اشاره کرد. تأکید می‌کنم یکی از مهم‌ترین تفاوت‌های کارگاه‌ها با سخنرانی معمولی در این است که در کارگاه‌ها، تصویر و عکس و فیلم از موارد دشوار و چالشی بیماری‌ها و درمان‌های آنها ارائه می‌شود و از طرف دیگر، شرکت‌کنندگان در کارگاه‌ها، حضوری فعال دارند و با سخنران تعامل می‌کنند یعنی پرسش‌هایی از او می‌پرسند یا احیانا به پرسش‌ها پاسخ می‌دهند. در برخی از موارد هم تشخیص‌های افتراقی مطرح می‌شود، یعنی برای یک بیماری تشخیص‌های متفاوتی مطرح می‌شود که در این موارد، حاضران در کارگاه‌ها نظرشان را بیان می‌کنند و با دیگران در میان می‌گذارند. پس در کارگاه‌ها معمولا بحث‌های تعاملی مطرح می‌شود.

‌**در حالت کلی، کارگاه چه تفاوتی با سخنرانی معمولی دارد؟
در حالت کلی، در سخنرانی‌ها یک نفر نظر و تجربه‌های خود را به شکل شفاهی یا با استفاده از عکس و فیلم با حاضران در میان می‌گذارد. معمولا در این موارد، سخنران متکلم‌وحده است، اما کارگاه دو تفاوت عمده با سخنرانی دارد؛ اول اینکه کارگاه عمدتا مبتنی بر پرسش و پاسخ است. در کارگاه معمولا سخنران موضوعی را مطرح می‌کند و نظر حاضران در مجلس را می‌پرسد و آنها هم نظرشان را بیان می‌کنند. در پایان هم سخنران همه نظرات مختلف ارائه‌شده را جمع‌بندی و خلاصه می‌کند.

بنابراین بحث از ابتدا به شکل تعاملی و پرسش و پاسخ پیش می‌رود و دیگر اینکه در برخی از کارگاه‌ها نیز یک مهارت خاص را به شکل عملی آموزش می‌دهند، مثلا برای آموزش یک روش جراحی نوین و تازه، این جراحی را روی چشم یک مرده یا چشم یک حیوان انجام می‌دهند و حاضران به شکل عملی با این روش جدید آشنا می‌شوند. پس درمجموع می‌توان گفت کارگاه‌ها به دو شکل عملی و نظری برگزار می‌شود و در دو شکل آن، تعاملی بین حاضران و سخنران برقرار می‌شود. در کارگاه‌های عملی هم تکنیک‌ها را به شکل عملی و واقعی به حاضران آموزش می‌دهند.

** چه بیماری‌های چشمی‌ای در ایران بیشتر شایع است؟
یکی از بیماری‌هایی که پیامدهای آن بر چشم نیز اثر می‌گذارد، بیماری دیابت یا قند است که متأسفانه این بیماری در ایران نیز شایع است و به‌تازگی نیز اعلام کردند میزان شیوع آن در کشور حدود ١٢ درصد است، یعنی حدود یک میلیون نفر به این بیماری مبتلا هستند. بیماری دیابت روی مویرگ‌های بدن تأثیر می‌گذارد و هر بافتی که بیشتر مویرگ داشته باشد و گردش خون در آن بیشتر باشد، بیشتر از این بیماری تأثیر می‌پذیرد. یکی از این بافت‌ها شبکیه چشم است که در کنار کلیه، بیش از دیگر اعضا آسیب می‌بیند به‌طوری‌که یکی از شایع‌ترین دلایل کم‌بینایی در سنین کاری (یعنی بین ٢٠ تا ٦٥ سال)، بیماری قند است.

نکته مهم این است که چنین بیماری‌هایی علاوه بر ایجاد زحمت برای خود فرد بیمار، تأثیر زیادی بر وضعیت اقتصادی، اجتماعی و صنعتی جامعه هم دارد. پس بیماری قند یکی از بیماری‌های مهمی است که تأثیرهای فراوانی هم بر وضعیت سلامت خود فرد دارد و هم می‌تواند بر خانواده و اجتماع هم تأثیر بگذارد، به‌همین‌دلیل هم باید برای پیشگیری از ابتلا به این بیماری، تلاش‌های بیشتری صورت گیرد و علاوه بر این، باید درباره درمان پیامدهای این بیماری در مراحل مختلف آن چاره‌ای اندیشید. به‌همین‌دلیل یکی از مهم‌ترین موضوعات بحث و گفت‌وگو در سمینارها و همچنین کنگره سراسری، موضوع دیابت، عوارض و شیوه‌های درمان بیماری قند و آثار آن بر چشم و بیماری‌های چشمی حاصل از آن است.
‌

**دیابت چه تأثیری بر بینایی دارد؟
دیابت موجب کم‌بینایی می‌شود. بررسی‌ها نشان داده است 25 درصد افراد دیابتی در کشور، دچار کم‌بینایی هستند. مهم‌ترین قسمت چشم که می‌توان آن را «مغز» چشم نامید، شبکیه است، زیرا تصاویر از طریق عصب بینایی به مغز فرستاده می‌شود و اگر شبکیه آسیب ببیند، بینایی افراد با مشکل مواجه می‌شود. به بیان دیگر، شبکیه قسمتی از مغز است که درون چشم قرار دارد. با توجه به سرعت بالای سوخت‌وساز در شبکیه، بیماری‌های عروقی بیشتر روی این قسمت چشم تأثیر می‌گذارد. دیابت مهم‌ترین علت بروز کم‌بینایی و نابینایی است.

هم‌اکنون حدود 10 درصد جامعه ایرانی به دیابت مبتلا هستند که 25 درصد آنها دچار کم‌بینایی شده‌اند. معمولا اختلال در بینایی بین 20 تا 64سالگی رخ می‌دهد که شایع‌ترین علت کم‌بینایی در این سن، دیابت است. بااین‌همه باید تأکید کرد دیابت قابل پیشگیری و کنترل است. افراد دیابتی با انجام فعالیت فیزیکی و رژیم غذایی مناسب، علاوه بر اینکه دیابت خود را کنترل می‌کنند، می‌توانند از بروز اختلال در بینایی نیز جلوگیری کنند. قندخون بالا باعث می‌شود مویرگ‌های شبکیه آسیب دیده و در نتیجه «ورم شبکیه» رخ دهد که باعث کم‌شدن بینایی فرد می‌شود. در این وضعیت می‌توان با استفاده از پرتو لیزر و تزریق داروی چشمی، اختلال بینایی را کنترل و درمان کرد.

تشدید آثار دیابت در شبکیه به بسته‌شدن مویرگ‌های چشم منجر شده و درنتیجه خون به شبکیه نمی‌رسد که در نتیجه آن عروق غیرعادی در شبکیه ظاهر می‌شود. این عروق نابجا بافت‌های غیرعادی ایجاد می‌کنند که شبکیه را تحت کشش قرار داده از جای خود جدا می‌کند. در این صورت، درمان باید با عمل جراحی صورت گیرد که البته در این حالت، بینایی فرد کامل نخواهد بود. در نظر داشته باشید انجام کارهای درمانی روی چشم افراد مبتلا به دیابت، منوط به کنترل قند خون، چربی و فشار خون خواهد بود.
‌

**درباره بیماری‌هایی که بر روی بینایی تأثیر می‌گذارند، صحبت می‌کردید.
بیماری دیگری که بسیار شایع است و به‌ویژه پس از ٦٥سالگی موجب کم‌بینایی می‌شود، بیماری سنی پرده شبکیه یا به طور اختصاصی‌تر، استحاله سنی ماکولا است. ماکولا نقطه وسط شبکیه است که در این بیماری سنی، ماکولا مبتلا می‌شود. در این بیماری اگرچه شخص نابینا نمی‌شود، اما دید دقیق مرکزی را از دست می‌دهد و درنتیجه تماشای تلویزیون یا نمایشگر کامپیوتر برایشان دشوار می‌شود یا دیگر نمی‌توانند بخوانند و بنویسند یا حتی ممکن است باعث شود که نتوانند چهره و قیافه افراد را تشخیص دهند و درنتیجه کیفیت زندگی آنها پایین می‌آید. این یکی از موضوعاتی است که در چشم‌پزشکی امروز و به‌ویژه در مبحث شبکیه مطرح است.

علاوه بر اینها، تومورهایی که در چشم رشد می‌کنند، از جمله موضوعاتی هستند که امروزه بسیار مطرحند. برخی از این تومورها در چشم کودکان و برخی دیگر هم در چشم بزرگ‌سالان رشد می‌کند که هر کدام پیامدهای خاصی دارند. علاوه بر اینها، باید به «گلکوم» اشاره کرد که در سابق به آن «آب‌سیاه» می‌گفتند. این بیماری در اثر بالارفتن فشار چشم پدید می‌آید و بر دو نوع است که یک نوع آن در کودکان دیده می‌شود و نوع دیگر در بزرگ‌سالان. این بیماری از این لحاظ که می‌تواند از قدرت دید اشخاص کم کند، بیماری مهمی محسوب می‌شود. البته این بیماری به‌ندرت در کودکان دیده می‌شود و بیشتر در بزرگ‌سالان شایع است. در این کنگره بسیاری از بیماری‌های شایع در ایران مانند مسائل پلک‌ها، جراحی پلاستیک چشم، بیماری‌های حدقه هم مطرح است که در کنگره درباره آنها بحث‌هایی صورت گرفت.

‌یکی از موضوعاتی که در این کنگره مطرح شد، تأثیر و پیامدهای عمل جراحی زیبایی بر بینایی بود. در نگاه اول به نظر نمی‌رسد جراحی زیبایی تأثیر چندانی بر بینایی داشته باشد. دراین‌باره توضیح دهید.

چرا، در برخی از اوقات ممکن است جراحی زیبایی هم بر بینایی تأثیر بگذارد مثلا تزریق بوتاکس می‌تواند بر قدرت دید چشم‌های ما اثر بگذارد. معمولا بوتاکس را برای ازبین‌بردن چین‌وچروک‌های صورت تزریق می‌کنند اما در برخی موارد ممکن است تزریق این ماده موجب افتادگی پلک یا مانع بینایی شود. حتی ممکن است بینایی را تا مدتی به شکل موقت مختل کند. علاوه بر این، می‌دانید هر عملی ممکن است عوارض جانبی هم داشته باشد؛ از جمله جراحی پلاستیک. ممکن است در اثر یک ضربه حدقه (یعنی استخوان دور چشم) بشکند، برای ترمیم آن باید یک عمل جراحی پیشرفته انجام شود.

در این موارد ممکن است عصب بینایی آسیب ببیند و دید شخص کم شود. به همین شکل ممکن است در عمل جراحی زیبایی نیز مشکلاتی پیش بیاید، برای مثال، ممکن است پلک آسیب ببیند و نتواند همه سطح چشم را بپوشاند و در نتیجه سطح چشم مرطوب نشود که درنهایت ممکن است آسیب یا عفونت چشم را در پی داشته باشد. درکل می‌توان گفت اعمال جراحی چشم دو محور اصلی دارد؛ یکی اعمال جراحی ترمیمی و دیگری اعمال زیبایی. هر دو دسته از جراحی‌ها ممکن است پیامدهای ناخواسته‌ای داشته باشند، به‌همین‌دلیل در همه کنگره‌های پزشکی (و نه‌فقط چشم‌پزشکی)، این عوارض و پیامدهای ناخواسته عمل‌های جراحی یا حتی درمان‌های غیرجراحی مانند درمان‌های دارویی، بررسی می‌شود.

** یکی از موضوعاتی که در این کنگره مطرح شد، وضعیت ارتباط و همکاری انجمن چشم‌پزشکی ایران با فدراسیون جهانی چشم‌پزشکی است. شما این ارتباط‌ها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
ما هم‌اکنون با شورای جهانی چشم‌پزشکی ارتباط داریم ولی امسال شخصی به نام پروفسور «تیلور» که رئیس شورای جهانی چشم‌پزشکی است، به ایران آمد. این فرد در حوزه تخصصی خود فرد برجسته و بسیار بزرگی است و حضور او در ایران، راه را برای ما باز می‌کند که ارتباط‌های بین‌المللی خود را در چشم‌پزشکی توسعه دهیم، برای مثال، متخصصان ما در برخی از رشته‌ها مانند تومورهای خطرناک چشم کودکان، خبره و ماهر هستند و می‌توانند به متخصصان کشورهای همسایه یا منطقه خاورمیانه آموزش دهند. علاوه بر این، شورای جهانی چشم‌پزشکی، هرساله امتحانی را در همه کشورها از جمله ایران برگزار می‌کند.

در سال‌های گذشته، چشم‌پزشکان ایرانی رتبه‌های بالا و بسیار ممتازی را در آزمون‌های سال‌های گذشته این شورا کسب کردند. کسانی که بتوانند رتبه‌های بسیار بالایی را در این آزمون‌ها کسب کنند، بورس می‌شوند و در کشورهای پیشرفته، دوره‌های فوق‌تخصصی را می‌گذرانند. پس ارتباط ما با شورای جهانی چشم‌پزشکی دوجانبه است. این شورا هم به ما کمک می‌کند که پزشکان جوان ما دوره‌های فوق‌تخصصی را در کشورهای پیشرفته طی کنند و دیگر آنکه با شناسایی توانایی و امکانات و تجربیات ما، زمینه‌های استفاده چشم‌پزشکان کشورهای دیگر را از دانش و تجربه متخصصان ما فراهم می‌کند.

‌
**سرطان چشم یکی دیگر از موارد مطرح‌شده در این کنگره بود. درباره سرطان چشم و انواع آن توضیحاتی ارائه کنید.
انواع مختلفی از سرطان چشم وجود دارد که در کودکان نیز مشاهده می‌شود و حتی ممکن است در موقع تولد وجود داشته باشد، ولی در بیشتر موارد در دو سال اول زندگی رشد می‌کند و بسیار مهاجم است و علاوه بر چشم، ممکن است بافت‌های اطراف چشم و حتی دیگر نقاط بدن را نیز آلوده کند. این همان رشته‌ای است که در کشور ما زیاد درباره آن کار شده است. علاوه بر این موردی که گفتم، انواع دیگری از سرطان چشم هم به نام «ملانوم بدخیم مشیمیه» وجود دارد که در بزرگ‌سالان شایع است و هرچه سن فرد بیشتر شود، احتمال ابتلا به آن نیز زیادتر می‌شود.

چشم‌پزشکان ایرانی در این زمینه نیز مهارت دارند و آن را درمان می‌کنند. پس یکی از مهم‌ترین بحث‌های چشم‌پزشکی، انواع تومورها و سرطان‌ها به‌ویژه در شبکیه چشم است. پس همان‌گونه که ممکن است غده‌های سرطانی در کلیه، پوست یا اندام‌های دیگر رشد کنند، در شبکیه چشم هم ممکن است رشد کنند. در نظر داشته باشید بحث درباره غده‌های سرطانی چشم یکی از بحث‌های مفصل و مهم در چشم‌پزشکی است.

**در سال‌های اخیر، استفاده از فناوری‌های نوین و به‌ویژه ابزارها و دستگاه‌های جدید، تحول زیادی را در شاخه‌ها و گرایش‌های مختلف پزشکی پدید آورده است. وضعیت استفاده از تجهیزات نوین چشم‌پزشکی در ایران به چه صورتی است؟

چشم‌پزشکی یکی از رشته‌هایی است که به‌شدت وابسته به تکنولوژی است و امروزه در بسیاری از موارد (از تشخیص بیماری‌ها تا درمان آنها)، از فناوری‌های نوین استفاده می‌کنند. برای مثال، برای معاینه بخش‌های مختلف چشم یا تصویربرداری از آن، به دستگاه‌ها و ابزارهای بسیار پیشرفته‌ای نیاز داریم. میکروسکوپ‌های بسیار حساس و ابزارهای جراحی بسیار دقیق نیز از جمله نیازهای چشم‌پزشکی امروز است که فناوری آنها را فراهم کرده است. البته متأسفانه بسیاری از این ابزارها بسیار‌ گران و هزینه‌بر هستند، ولی به‌هرصورت ما امروزه برای درمان بیماران‌مان به این ابزارها نیاز داریم و درنتیجه باید این ابزارها را وارد کنیم.

به‌همین‌دلیل در بسیاری از سمینارهای چشم‌پزشکی و به‌ویژه در کنگره سراسری چشم‌پزشکی، بخش مهمی از زمان کنگره به موضوع معرفی تکنولوژی‌های نوین و دستاوردهای جدید فناوری در حوزه چشم‌پزشکی اختصاص دارد. به‌هرصورت چشم‌پزشکان ما تا حدود زیادی با دستاوردهای جدید چشم‌پزشکی آشنا هستند و از پیشرفته‌ترین ابزارهای فناوری روز در درمان بیماری‌ها استفاده می‌کنند.

**یکی از موضوعاتی که در سال‌های اخیر زیاد مطرح شده است، ارتباط سلامت و بیماری‌ با سبک زندگی است. نظر شما درباره ارتباط این دو چیست؟
بسیاری از بیماری‌های چشم و به‌ویژه بیماری‌های مربوط به دیابت، بیماری سنی شبکیه، انسداد عروق شبکیه و بیماری‌های دیگر به‌شدت به سبک زندگی یا «لایف‌استایل» بستگی دارد. برای مثال، همان‌گونه که می‌دانید، خود بیماری دیابت در اثر بی‌تحرکی و استفاده از غذاهای پرکالری و شیرین ایجاد می‌شود. همیشه گفته‌اند پیشگیری بهتر از درمان است، زیرا پیشگیری از بیماری‌ها، ساده‌تر، آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر از درمان است، بنابراین با اصلاح سبک زندگی می‌توان از ابتلا به بسیاری از بیماری‌ها پیشگیری کرد. برای مثال، با اصلاح سبک زندگی می‌توان از ابتلا به دیابت پیشگیری یا در صورت ابتلا به این بیماری، آن را کنترل کرد.

بیماری سنی شبکیه چشم که پیش‌تر به آن اشاره کرده بودم، به‌شدت با مصرف سیگار در ارتباط است. خوب است که هم‌وطنان گرامی ما بدانند مصرف سیگار باعث پیری و فرسودگی زودرس چشم و به‌ویژه پرده شبکیه می‌شود. بیماری سنی ماکولا در بین افراد سیگاری بیشتر دیده می‌شود. البته انواع دیگر دخانیات مانند قلیان نیز تأثیر مشابهی دارد بنابراین می‌توان گفت با اجتناب از مصرف سیگار می‌توان از بسیاری از بیمار‌ی‌ها ازجمله بیماری‌های چشم اجتناب کرد. اصلاح سبک زندگی نقش بسیار زیادی در بهبود کیفیت زندگی و طول عمر بانشاط دارد.

منبع : ایرنا